چپ کوک و راست کوک به چه معناست؟ - کوه سفید

خبرنگاران | سرویس فرهنگ و هنر - همان طور که می دانیم اصوات موسیقی به دو دسته ابعاد و زوایا تقسیم می شوند. برخی از اصوات کاملا بم هستند برخی دیگر زیر هستند و برخی صدا ها حالتی بینابین دارند. تقسیمات صدایی در موسیقی بر اساس بم و زیر بودن، اصطلاحات مخصوص به خود را دارند. در ادامه با مبحث تقسیمات صدایی و اصطلاحات آن آشنا شده تا متوجه کاربرد اصطلاح چپ کوک و راست کوک در موسیقی شویم.

تقسیمات صدای انسان

از زیر ترین تا بم ترین صدای انسان در موسیقی را به شش دسته زیر تقسیم می کنند.

1. سوپرانو: صدای زیر زنانه و خردسالان را سوپرانو می گویند. به عبارت دیگر زیرترین و پرکاربرد ترین صدا در موسیقی آوازی است. دامنه صوتی محدوده سوپرانو از نت دو زیر خط اول حامل، تا نت دو بالای پنج خط حامل را شامل می شود.

2. متسوسوپرانو: صدای متوسط زنانه را متسو سوپرانو می گویند. کمی بم تر از سوپرانو است. دامنه صوتی بخش متسو سوپرانو از لا زیر خط اول حامل، تا لا بالای خط پنجم حامل را شامل می شود. برای نمونه این جنس صدا می توان به صدای قمر و روح انگیز از زنان و صدای ابوالحسن خان اقبال آذر از مردان اشاره کرد.

3. آلتو یا کنترآلتو (contr alto): صدای بم زنانه را کنترآلتو می گویند. به عبارت دیگر بم ترین صدا در خانم ها را آلتو می گویند. دامنه صوتی بخش آلتو از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل را شامل می شود. خوب است که بدانیم بیشتر خانم های آواز خوان ایرانی صدایی از نوع آلتو دارند مثل صدای بانوان مرضیه و دلکش.

4. تنور: صدای زیر مردانه را تنور می گویند. دامنه صوتی بخش تنور از نت دو زیر خط اول تا نت دو بالای خط پنجم حامل را شامل می شود. ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم تر از صدای سوپرانو است. برای نمونه این جنس صدا می توان گفت که بیشتر آواز خوانان مرد ایرانی مثل استاد تاج اصفهانی و استاد محمدرضا شجریان دارای صدای تنور هستند.

5. باریتون: صدای متوسط مردانه را باریتون می گویند. دامنه صوتی بخش باریتون از نت لا زیر خط اول حامل تا نت لا بالای خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم تر از صدای متسو سوپرانو است.

6. باس: صدای بم مردانه را باس می گویند. به عبارتی بم ترین صداست. دامنه صوتی بخش باس از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بم تر از بخش آلتو است. صدای استاد محمد نوری در این محدوده است.

شش مورد بالا تقسیمات صدایی در موسیقی به صورت جزئی را نشان می دهد. ولی به طور کلی صدای موسیقی ایرانی را می توان به دو بخش کلی چپ و راست تقسیم کرد.

اصطلاح چپ را به صدا هایی در محدوده فرکانس خانم ها و بچه ها نسبت می دهند و اصطلاح راست را به صدا های در محدوده فرکانس آقایان نسبت می دهند. به عبارت دیگر صدا های زیر را چپ و صدا های بم را راست می نامند. ولی این نسبت نامگذاری ثابت و همیشگی نیست و استثنا هم دارد. مثلا برخی آقایان می توانند صدایی در محدوده فرکانس چپ داشته باشند مثل صدای زنده یاد استاد ایرج بسطامی که با صدای چپ تناسب بیشتری داشت.

و اما چپ کوک و راست کوک به چه معناست!

واژه کوک برای کوک سازی است که قرار است با آن آواز خوانده شود. به عبارتی کوک ساز برای صدای خانم ها را چپ کوک و برای صدای آقایان را راست کوک می گویند. به عبارتی دیگر اگر یک دستگاه را با نتی شروع به زدن و خواندن کنیم و خواننده از عهده اجرای تمام صدا ها بر آمد گوییم صدای راست یا چپ دارد.

دلیل نام گذاری چپ و راست

برای دلیل نامگذاری چپ کوک و راست کوک اختلاف نظر زیاد است.

• برخی می گویند این نامگذاری از ساز تار و سه تار آمده است. به طوری که اگر نوازنده ساز را در دست بگیرد، سیم های بم ساز در طرف راست و سیم های زیر ساز در طرف چپ نوازنده قرار می گیرد. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می گویند.
• برخی دیگر دلیل نامگذاری را از نحوه کوک کردن ساز توجیه می کنند، به طوری اگر هنگام کوک کردن گوشی ساز را به سمت چپ بچرخانیم صدا زیر می شود و اگر به سمت راست بچرخانیم صدا بم می شود. به همین دلیل صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست می گویند.

نحوه ورود و خروج از صدای چپ به راست یا برعکس

• اگر از هر نت مبدأ راست با محاسبه خود نت مبدأ، 5 نت بالاتر یا 4 نت پایین تر برویم، مایه به دست آمده مایه ای چپ خواهد بود.
• اگر از هر نت مبدأ چپ با محاسبه خود نت مبدأ، 4 نت بالاتر یا 5 نت پایین تر برویم، مایه به دست آمده مایه ای راست خواهد بود.

در پایان قابل ذکر است که اصطلاح چپ کوک و راست کوک بیشتر مربوط به موسیقی سنتی ایران و آواز بوده و به کار بردنش برای سبک های دیگر موسیقی و خوانندگی زیاد صحیح نیست.