رمزگشایی از تاروپود دست بافته های کرمان - کوه سفید

دست بافته های مردم کرمان در واقع تنها یک وسیله که روی آن بنشینیم یا برای زیبایی جایی از خانه آویزانش کنیم نیست؛ حرف ها دارند برای گفتن؛ از طرح، نقش، نخ، رنگ، نوع بافت و سبک زندگی مردم و قومی که سال ها و بلکه قرن ها سینه به سینه از مردان مرد و زنان زن این سرزمین به اینجا رسیده است؛ اگر شنوا باشیم، حرف هایش حرف ها دارند برای شنیدن.

استان کرمان با سابقه تاریخی و فرهنگی کهن و سرزمین چهار اقلیم، مهد انواع صنایع ساخت دست است، بطوریکه باوجود توسعه شهرنشینی و ظهور ابزار و وسایل مدرن و تغییر سبک زندگی در دهه های اخیر، هنوز در هر شهر و روستای کرمان میتوان آثار و فراوریات صنایع دستی را مشاهده کرد.

دست بافته های استان کرمان شامل فرش، قالی، انواع گلیم و حصیر از مشهورترین و نفیس ترین محصولات زیرانداز حوزه صنایع دستی دیار کریمان محسوب می گردد که آوازه دنیای دارند و زینت بخش کاخ های مجلل و خانه ها در داخل و خارج از کشور هستند.

پای گفت و گو با عقیل سیستانی، هنرمند، پژوهشگر و مدرس دانشگاه که در حوزه گلیم سیرجان و دست بافته های عشایری استان کرمان تحقیقات و نوشته های ارزشمندی را در کارنامه دارد، نشستیم تا با سابقه و ماهیت گلیم در استان بیشتر آشنا شویم.

این پژوهشگر و محقق صنایع دستی استان کرمان معتقد است که ثبت و مستندنگاری علمی، دست بافته استان و بویژه منطقه سیرجان را از زوال و نابودی نجات می دهد و به معرفی آنها نیز در کشور و دنیا یاری می نماید.

وی اکنون دانشجوی دکتری پژوهش هنر در دانشگاه تهران است و مشغول تالیف کتاب دایره المعارف گلیم شهر دنیای سیرجان که تا به امروز 2 جلد آن انتشار یافت؛ جلد دوم این دایره المعارف اواخر سال 1400 در حاشیه نشست شورای راهبردی ارزیابی شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی کشور رونمایی شد.

روستای دارستان سیرجان و این شهرستان به سبب گلیم شیرکی پیچ به عنوان دهکده دنیای گلیم به ثبت رسیده اند.

سیستانی با بیان اینکه براساس تحقیقات، گلیم بافی در تمامی منطقه ها عشایرنشین و روستانشین استان کرمان در بین اقوام مختلف وجود داشته، گفت: گلیم محصولی است که از درگیری تاروپود نخی، پشمی و مویی یا تمام پشم بدست می آید و بیشترین کاربردش فرش زیر پا و دست بافته های کیسه ای است.

وی با بیان اینکه امروزه گلیم اغلب به شکل غیرکاربردی و تزئینی نیز در خانه های شهری بکار می رود، اضافه نمود: از طرفی بافت گلیم قدیمی ترین شیوه فرش بافی است و در یکی از انواع رشته صنایع دستی و هنرهای سنتی گروه دست بافته داری و غیرداری قرار میگیرد که ماده اولیه و اصلی آن از پشم گوسفند یا دیگر چهارپایان اهلی بدست می آید.

محقق دست بافته های روستایی و عشایری استان کرمان پیرامون رمزگشایی از تاروپود دست بافته های کرمان تاکید می نماید: اگرچه تاریخ دقیق بافندگی در این منطقه، به علت وجود نداشتن فرش رقمدار و قدیمی، حتی در یافته های باستان شناسان و به علت ضایع شدن پشم در گذر زمان غیرممکن به نظر می رسد، اما مسلم است که ارتباط مستقیمی بین زندگی شبانی و گله داری با بافندگی وجود داشته است.

محدوده وسیع دست بافی

سیستانی پیرامون رمزگشایی از تاروپود دست بافته های کرمان گفت: کرمان یکی از استانهای تاریخی و مهم کشور و نیز سیرجان هم یکی از مهمترین شهر های استان و جنوب شرق کشور در این زمینه بشمار می فرایند که دست بافته زیبای آنها در دنیا معروفیت دارد و در جنوب شرق ایران شاخص هستند؛ بافندگی در این منطقه بیشتر کار زنان و دختران است و دست بافته های بسیار زیادی از این استان و شهر دنیای سیرجان در موزه های بزرگ دنیا وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه بیشترین فعالیت مربوط به هنر بافندگی و گلیم بافی در شهرستان سیرجان انجام می گردد، توضیح داد: تقریباً در تمامی ایلات بزرگ و مهم این منطقه از جمله افشار، بچاقچی، رایینی، قرایی، خواجویی، خراسانی، لری و طوایف شول، آل سعدی، میرپاریزی و طوایف مستقل میرپاریزی، محمودآبادی، نجمی و زیدآبادی در هفت نقطه شهری سیرجان، نجف شهر، پاریز، هماشهر، زیدآباد، بلورد و خواجوشهر و پنج بخش مرکزی، پاریز، گلستان، زیدآباد و 10 دهستان چهارگنبد، پاریز، گلستان، شریف آباد، نجف آباد، سعادت آباد، ملک آباد، و محمودآباد از قدیم به کار بافت گلیم مشغول بوده اند که امروزه نیز ادامه دارد.

کاربرد گسترده گلیم

این محقق صنایع دستی گلیم استان کرمان پیرامون رمزگشایی از تاروپود دست بافته های کرمان می افزاید: گلیم به شکل سنتی و کاربردی به عنوان روانداز و روکش لوازم عشایری و گلیم روباری به عنوان دست بافته کیسه ای (کشکدان، دستدان، توشه دان، توبره، نمکدان، جوال، رکعت، مفرش، خوره، خرجین و غیره) و پوشش حیوان (باربر پالان، جل و روزینی اسب، قاطر، شتر و الاغ) استفاده میشده است.

به گفته وی بعلاوه از گلیم برای پوشانیدن زمین خانه های روستایی، سیاه چادر و سقف آن (کناره، پادری، مسند، گلیم زیرانداز) و به عنوان سفره های آردی، غذاخوری، پیش انداز، دستورخوان، گهواره بچه ننو و سایر تزئینات حیواناتی همچون افسار، سینه بند، زانوبند، مچ بند، گردنبند و پیشانی بند و دست بافته های تزئیناتی و کاربردی همچون دموک بند، جادعایی، سفره آویز، بندننی، نوار، تنگ و غیره استفاده می گردد.

تنوع زیاد در تکنیک و روش

وی با بیان اینکه گلیم بافی در استان کرمان شهر دنیای سیرجان دارای تنوع زیادی در تکنیک و روش بافت است، ادامه می دهد: براساس تحقیقات، از گذشته تا به امروز حداقل هشت تکنیک گلیم بافی از جمله ساده بافی، جفت قلاب معروف به چهل ماشوله یا سینه ریزیا چپی و خارا، سوزنی ضخیم، گلیم فرش یا گلیم ترکیبی، تک قلاب و جفت قلاب شیرکی پیچ وجود داشته که در شهر دنیای سیرجان تکنیک های شیرکی پیچ و گلیم فرش از معروفیت بیشتری نسبت به سایر تکنیک های گلیم بافی برخوردارند.

سیستانی بیان نمود: منطقه سیرجان، یکی از منطقه ها مهم و معروف عشایرنشین در کنار شهرستان های بافت، رابر، ارزوئیه، بردسیر، شهربابک، جیرفت، عنبرآباد، کهنوج، منوجان، فاریاب، قلعه گنج و رودبار نوب از مهمترین منطقه ها بافت و فراوری گلیم در استان کرمان هستند.

وی تاکید می نماید: تنوع و کیفیت بالا در ابعاد، طرح، نقش، افکار، اقوام و کاربرد دست بافته بخصوص گلیم دست بافته در سیرجان و استان کرمان باعث شد تا گلیم این منطقه ها یکی از خاص ترین کالاهای صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور زمان حاضر باشد.

تنوع، ماندگاری رنگ و نقوش اصالت دار

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تنوع و ماندگاری رنگ، کیفیت بالا، گیاهی و بومی بودن رنگ زاها و نباتات مورداستفاده در این دست بافته و استفاده از مواد اولیه طبیعی و بومی در تار و پود محصولات، بهره گیری از نقوش بومی و اصالت دار در این دست بافته و وجود بافندگان ماهر و خبره را از مهمترین امتیازها و مزیت های گلیم استان بویژه شهرستان سیرجان بر می شمرد.

وی می گوید: در واقع بسیاری از زنان و دختران شهرستان سیرجان عشایر و روستایی نشین بوده اند که بافندگی یکی از هنرهایشان محسوب میشده و آن را سینه به سینه از مادرانشان یاد گرفته اند و گلیم بافی هنوز هم بخشی از وظایف روزانه زنان قوم افشار و منبع مهمی برای عایدی خانواده محسوب می گردد.

سیستانی اضافه نمود: از جمله بافندگان گلیم در سیرجان، اقوام افشار و بچاقچی هستند که در دنیا دست بافته های افشار معروف است و بعلاوه این معروفیت، بی ارتباط با اعتبار دنیای دست بافته های افشاری و غیرافشاری سیرجان در گذشته نیست و بسیاری از دست بافته های افشار منطقه سیرجان در موزه ها و کلکسیون های (مجموعه) خارج از ایران وجود دارد که با ثبت دنیای گلیم این شهرستان در 1396 از سوی شورای دنیای صنایع دستی، این اعتبار رسمیت بیشتری پیدا کرد و احتیاج به توسعه و معرفی بیشتری با نگاه ملی و بین المللی دارد.

وی تصریح می نماید: از ویژگی های گلیم سیرجان، نوآوری و خلاقیت در رنگ، تلفیق، ترکیب نقوش و طرح های سنتی و بومی این منطقه است که برخلاف بعضی کالاهای صنایع دستی فراوری امروز یا دهه های اخیر که به سلیقه مصرف کننده توجه ندارند، فراوریکنندگان و بافندگان این منطقه با حفظ کاراکترهای بومی و ملی، براساس سلیقه مصرف کننده در محصولاتشان تغییر ایجاد نموده اند.

محقق دست بافته های روستایی و عشایری کرمان ادامه داد: شیوه فراوری محصولات گلیم سیرجان سنتی، بومی و دارای اصالت است و گلیم این منطقه معرف فرهنگ، رسوم، آداب و نماد و نشانه بومی و اقلیمی این منطقه است؛ به طور مثال گلیم فراوری شده در سیرجان با منطقه ها همجوار مانند جیرفت، بردسیر و سایر منطقه ها همچون فارس، سیستان و آذربایجان قابل تفکیک و شناسایی است.

وی تاکید می نماید: داشتن ارزش اقتصادی، فرهنگی، اقلیمی و اجتماعی از ویژگی های گلیم ها در منطقه ها مختلف استان کرمان محسوب می گردد؛ از آنجا که گلیم دارای وزن مناسبی است و حمل و نقل آن چندان سخت نیست مورد توجه خریداران داخلی و خارجی قرار گرفته است و گلیم بافی امروزه در سیرجان از لحاظ تأمین عایدی اقتصادی در درجه اول مشاغل خانگی قرار گرفته است.

به گفته سیستانی گلیم سیرجان را میتوان در تمامی منازل روستایی، عشایری و شهری منطقه دید که این نشان از ارزش فرهنگی، بومی و اجتماعی این رشته است.

این محقق در ادامه با اشاره به رونق گلیم بافی در شهرستان سیرجان گفت: یکی از ظرفیت های خوب منطقه سیرجان این است که همان بافندگانی که در گذشته دست بافته های عشایری می بافته اند، امروزه گلیم می بافند و سیر مراحل بافت اعم از پشم چینی، پشم ریسی، کلاف کردن پشم، دار کشی، چله کشی و خالصه بافت آن و بریدن گلیم، کز دادن و شست و شوی آن به وسیله یک نفر یا یک خانواده در این منطقه انجام گردد.

بافتی تابع فکر خلاق بافنده

وی می گوید: بدون شک، در بین صدها دست بافته عشایری و روستایی بندرت چندطرح میتوان یافت که شبیه هم باشند، چون بافت هریک براساس طرحی از پیش آماده نبوده، بلکه بیشتر تابع فکر خالق، ذوق و فرهنگ خاص بافنده بوده است؛ در واقع دست هنرمند، همواره زیبایی طبیعت را به صورت طرح و نقش بر دست بافته منعکس نموده و بسته به بافنده آن و نوع ضربات دفتین و میزان کشش پود و تنظیم تار، باعث تنوع بافت از یک نوع طرح می گردد.

تمایز بافت شهری، روستایی و عشایری

پژوهشگر گلیم سیرجان اعتقاد دارد که تنوع یکی از ویژگی های هنری و ارزشمند دست بافته عشایری و روستایی چنین اقلیمی است که از ذوق، خلاقیت، احساس و باور بافنده منطقه سرچشمه میگیرد و وجود سه سبک بافندگی اعم از شهری بافت، روستایی بافت و عشایری بافت در استان یکی از وجوه تمایز این اقلیم با سایر منطقه ها فرش بافی کشور است.

سیستانی با اشاره به تدوین مجموعه کتاب دایره المعارف دست بافته داری استان کرمان گفت: نخست به این باور رسیدم که چنانچه فرش، هنر بافندگی سیرجان، استان کرمان و ایران، مستندنگاری، ثبت و منتشر می شد، مسئولان و متولیان مربوطه آنها را نادیده نمی گرفتند و بیگانگان نیز به این سادگی دست به کپی برداری و تقلید از آن نمی زدند؛ بعلاوه در درجه دوم جای خالی اهمیت چنین پژوهشی، با توجه به ظرفیت منطقه، برای حفظ، ترویج، توسعه و ارتقای فرهنگ و سنت ارزشمند گذشته و ثبت و انتقال آنها به آیندگان محسوس بود.

فرایند رو به کاهش فراوری

وی توضیح داد: در دهه های اخیر، از یکسو فرایند فراوری دست بافته ها با همه کارنمودهای سابق در این اقلیم رو به کاهش است و از سوی دیگر به علت ارزش و خواستار این دست بافته ها در خارج از مرزهای کشورمان، اغلب چنین دست بافته های ارزشمندی بدون ثبت و مستندنگاری در جایی به مرور از کشور خارج می شوند که با این تفاسیر میتوان گفت اغلب آنها رو به زوال و فراموشی رفته اند.

پژوهشگر حوزه گلیم کرمان تاکید می نماید: در واقع زیربنا و انگیزه اصلی تحقیق و پژوهش میدانی کتاب های اخیر، کوشش برای ثبت، مستندنگاری، نمایش و معرفی علاقه، شوق، ذوق هنری و سختکوشی زنان و دختران بافنده برای خلق دست بافته بود که در ادامه با تشویق دوستان و علاقه شخصی، شکل جدی به خود گرفت و کماکان این فرایند ادامه دارد و درباره بعضی از طرح ها و نقوش در این مجموعه کتب برای اولین بار، بطور جدی پژوهش علمی و میدانی به عمل آمده است.

وی با بیان اینکه من عاشق صنایع دستی و دست بافته های کرمان هستم اضافه نمود: همواره یکی از افتخاراتم این است که در خصوص ارزش های هنری، تاریخی و فرهنگی این حوزه تحقیق و صحبت کنم و بنویسم و فرش بافی مهمترین، عمومی ترین و غنی ترین هنر استان کرمان و منطقه سیرجان است.

به گفته سیستانی، در گذشته فرش بافی و صنایع دستی مهمترین حوزه عایدی و اشتغال مردمان استان بود اما در دوران معاصر متاسفانه زیاد مورد توجه و اهمیت قرار نگرفته است.

این محقق تصریح می نماید: فرش بافی استان کرمان و منطقه سیرجان خلاءهای بسیاری دارد و کماکان با فقدان شواهدی در این زمینه، به شکل مدارک تاریخی مستدل روبرو است؛ در واقع جای خالی یک منبع علمی برای پاسخگویی به علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران خالی بود که این کتابها می توانند مسائل بسیاری از افراد احتیاجمند به اطلاعات این حوزه را برای پژوهش های تخصصی تر، بین رشته ای و غیره برآورده کند.

سیستانی گفت: اگرچه هنرهای سنتی و صنایع دستی استان کرمان ارزش های نهفته زیادی دارد ولی یکی از ضعف های مهم آن توجه نداشتن به مستندنگاری تاریخی دقیق این رشته هاست که معتقدم مقوله تحقیقات علمی و پژوهش در کشور ما جدی نیست و امیدوارم تغییرات اساسی در این حوزه صورت گیرد.

نویسنده کتاب دایره المعارف دست بافته های روستایی و عشایری کرمان گفت: براساس تحقیقات میتوان گفت منطقه سیرجان در 175 کیلومتری غرب مرکز استان کرمان، یکی از غنی ترین منطقه ها به لحاظ تعدداقوام بوده است که در دوره های متوالی، به دلایل مختلفی به این منطقه کوچ نموده اند یا کوچ داده شده اند که به این علت که هر ایل و طایفه، آداب، رسوم و فرهنگ خاصی دارد با دیگران فرق دارد و تا به امروز دست بافته های مذکور، آنچنان که شایسته و سزاوارش بوده، معرفی نشده اند و پژوهش ژرفی درباره ویژگی، نام و فلسفه طرح و نقش، سیر تغییر باور مردم و مهمترین آن یعنی هویت استان بافنده و تنوعشان صورت نگرفته است.

وی تاکید نمود: پژوهش علمی و میدانی در کشور و استان کرمان کار بسیار سختی است و نوشتن چنین کتاب ها و پژوهش هایی بسیار سخت تر، زمان بر و بی پایان محسوب می گردد؛ من به سهم و بضاعت خودم یکی از رسالت های تخصصی ام را سرلوحه فعالیت هایم قرار دادم تا کوشش کنم ارزش های تاریخی، فرهنگی و هنری صنایع دستی و هنرهای سنتی استان کرمان به شکل صحیح و علمی، کشف، ضبط، معرفی، ثبت و مستند نگاری شوند.

سیستانی، ناشر دایره المعارف دست بافته های عشایری استان کرمان را پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور عنوان می نماید که با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان، فرمانداری ویژه شهرستان سیرجان، شهرداری شهردنیای سیرجان، اتاق بازرگانی، شرکت معدنی و صنعتی گل گهر و معاونت صنایع دستی و هنرهای سنتی کشور به مرحله چاپ رسید.