کلیسای هفتوان نمادی باقی مانده از دوره صفوی است - کوه سفید

کلیسایی دیدنی و شگفت انگیز در سلماس

سلماس دارای 24 کلیسای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی است که متعلق به جامعه ارمنیان ایران هستند. این کلیساها شامل هفتوان، سرنیق، پکاچیک، قلعه سربنا، مارسرگیز، درشک، قزلجه، گلزان، آفتارخان، زاویه جیک، گیلذان، تازه شهر، آخته خانه، چهریق، شیطان آباد، گلشان، محلم، سرای ملک، عیان، کوچشمک و پته ویر است.

برای بازدید از کلیسای هفتوان پس از طی حدود یک ساعت و 10 دقیقه از ارومیه به سلماس وارد می شویم و برای دیدن این کلیسا به روستایی به همان نام در دهستان زولا چای می رویم.

کلیسای گئورگ مقدس به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هسته اولیه روستا در محوطه وسیعی که دور تا دور آن حصار کشی شده، واقع شده است.

در مورد تاریخچه اثر در منابع مختلف به دوره های متفاوتی اشاره شده است اما در جبهه ورودی بنا چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده و بنای اولیه آن به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی می رساند. اما در دوران صفوی بازسازی شد.

در وبسایت فرمانداری سلماس سال تأسیس کلیسای هفتوان نمادی باقی مانده از دوره صفوی است را 1652 میلادی دانسته اند.

در وبسایت کلیساهای آذربایجان غربی قدمت کلیسا را به سال 1625 میلادی نسبت داده اند.

در مطالعات آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، قدمت بنا با استناد به گفته افراد محلی ساکن در روستا، 1200-900 هجری قمری ذکر شده است.

در وبلاگ توحید ملک زاده دیلمقانی، نویسنده کتاب تاریخ 10 هزار ساله سلماس در این باره چنین آمد: این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزله سال 1309 سلماس تخریب و چند سال بعد بازسازی شد. (طرح معین حریم کلیسای هفتوان ، مهندسین مشاور پندار پایدار، 1387، ص 34)

با مقایسه تطبیقی این کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان، شیوه ساخت و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث بنا به قرن 17 میلادی و مقارن دوره صفویه می رسد.

در جوار این کلیسا بقایای سر در تئاتر هفتوان نیز واقع شده است. این بنا در اثنای اشغال روس ها در جنگ دنیای اول و بعد از سال 1914 میلادی ساخته شد و از آن بعنوان محل برگزاری تئاتر استفاده می شده است.

در سالهای اخیر در مجاورت این محل بشقاب های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار بدست آمده است.

از بنا جز یک سر در زیبا به فرم سنتوری و چند دیوار و پایه های مخروبه چیزی باقی نیست.

پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور هم است. ابعاد خارجی مستطیل عظیم تر که شامل سالن اصلی کلیساست 15 × 3/13 متر است و مستطیل کوچکتر نیز که شامل محراب و فضاهای پیرامون آن بوده مربعی به ابعاد 5/9 × 7/9 متر است.

الگوی پلان از از فرم بازیلیک تبعیت می نماید.در پلان های با الگوی بازیلیک محور طولی معین نماینده شالوده فضایی کلیسا محسوب می گردد.

قرارگیری محراب این کلیسا در منتهی الیه شرقی بدنه کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای دنیا از آن تبعیت می نمایند.

ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو در تو به ارتفاع 8/4 متر و 3/4 متر است. در داخل طاق نماها درب ورودی واقع شده و به وسیله آن وارد سالن اصلی کلیسا می شویم.

برای عبور از در ورودی کلیسا کمی باید سر خم کنی تا وارد محوطه داخلی کلیسا شوی. نقل شده که علت کوچک درست کردن درب ورودی کلیساها نسبت به سایر درب ها، حالت تعظیم گونه داشتن و احترام به محل مقدس است.

با ورود از در کلیسا به فضای داخلی، چهار ستون موجود نظر هر بیننده ای را جلب می نماید، بر روی این ستون ها و دیوار های پیرامون طاق هایی با قوس جناغی اجرا شده است.

در قسمت مرکزی و بر روی چهار ستون ذکر شده یک گنبد رک دوازده ترک اجرا شده است. در ساقه گنبد دوازده نورگیر اجرا شده که هنگام بازسازی مجدد گنبد بعد از زلزله 1309، ساقه آن را با مصالح چوبی و پوشش گنبد را بسیار سبک اجرا نموده اند.

پوشش سایر قسمت های بنا از نوع طاق و تویزه است. در ضلع غربی این گنبد برج ناقوس کلیسا قرار گرفته است که این برج نیز گنبد رک کوچکتری تا کف پشت بام است.

در ضلع شرقی سالن اصلی فضایی بوده که در کلیساهای ارامنه این فضا محلی برای دعا خواندن و سرود خوانان است.

در دو ضلع شمالی و جنوبی فضای سرود خوانان طاق نماهایی تعبیه شده و در منتهی علیه این فضا محراب کلیسا و اطاق های طرفین آن قرار گرفته اند.

تفکیک حریم سه بخش اصلی کلیسا یعنی محل عوام، محل سرود خوانان و محراب با ایجاد اختلاف سطح ما بین آنها اجرا شده چنان که محل سرود خوانان بالاتر از محل عوام و محراب بالاتر از محل سرود خوانان قرار گرفته است.

محراب بنا دارای پلان نیم دایره ای است و در دو طرف آن دو درب کوچک با قوس هلالی تعبیه شده که به فضای پشت محراب راه دارد در جناحین محراب همچون بیشتر کلیساهای منطقه، دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی به این اتاق ها آونداتون (Avandaton) به معنی محل امانت می گویند. معمولا در اتاق جانبی جنوبی وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی اشیا و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگهداری می گردد.

نماهای داخلی بنا تا ارتفاع 60 سانتیمتر ازاره سنگی و پس از آن اندود گچ بوده و تزئینات خاصی در آنها انجام نشده است.

نماهای خارجی نیز با سنگ های آهکی و در قسمت طاق نماهای ورودی با سنگهای سیاه آذرین اجرا شده است.

کلیساها علاوه بر اینکه مکان مقدسی برای ارامنه هستند، برای ما مسلمانان نیز حرمت و قداست دارند. با بازدید از کلیساهای تاریخی انگار به همان دوران سفر نموده ای و زمان از حرکت ایستاده است.